Veel volwassenen zijn ermee opgegroeid: de legende van Klaas Vaak, oftewel het Zandmannetje. Het sprookje zelf is bij veel mensen wel bekend, maar de oorsprong en geschiedenis ervan zijn minder bekend. Wist je bijvoorbeeld dat Klaas Vaak ook als slechterik schittert in een horrorversie van dit verhaal?
Klaas Vaak als populaire figuur
Het meest bekende verhaal is natuurlijk dat van Klaas Vaak als kabouter die kinderen in slaap brengt. Tijdens nachtelijke bezoekjes strooit hij zand in de ogen van de kinderen, die met hun slaperige oogjes vervolgens snel in slaap vallen. Het zand in de ogen zorgt er bovendien voor dat ze de mythische kabouter nooit zelf kunnen zien. In de ochtend zien de kindjes het bewijs dat Klaas Vaak ze bezocht heeft, als ze de ‘hoopjes zand’ in hun ooghoeken ontdekken. Om dit zand goed weg te krijgen is het natuurlijk van belang het gezicht goed te wassen, zo eindigt het verhaal.
Hans Christian Andersen
Het oorspronkelijke verhaal van Klaas Vaak gaat ver terug en heeft verschillende bronnen. De meest bekende bron is het sprookje van Hans Christian Andersen uit 1842. Hierin wordt gesproken over het mannetje Ole Lukøje, wat als ‘ogensluiter’ vertaald kan worden. In dit sprookje wordt het verhaal verteld zoals het ons bekend is, maar er wordt ook aangegeven dat Ole twee paraplu’s bij zich heeft: een paraplu met plaatjes voor lieve kinderen, zodat zij mooie dromen zullen hebben, en een lege paraplu voor stoute kinderen, voor een slechte nachtrust. Vervolgens bezoekt Ole in dit verhaal het jongetje Hjalmar en vertelt hem zeven nachten lang bijzondere verhalen.
Zandmannetje
Hans Christian Andersen baseerde zich voor zijn vertelling op de Scandinavische sage van Klaas Vaak. Hoe oud deze Noord-Europese volkslegende is, is niet precies bekend. Andersen maakte daarnaast gebruik van Griekse en Romeinse mythologie om het verhaal uit te breiden. In Nederland komt Klaas Vaak voor het eerst voor in 1767. Misschien heb je je als kind weleens afgevraagd waarom de kabouter Klaas Vaak heet – immers, in andere landen worden vooral vertalingen van ‘ Zandmannetje’ gehanteerd. De verklaring hiervoor is te vinden in het Oudnederlandse vaec, dat slaap betekende. Kinderen konden dus vaak hebben, oftewel slaap hebben. Hoe Klaas Vaak in Nederland terecht is gekomen is niet bekend; aan populariteit won hij echter snel. Wie is opgegroeid in de jaren zestig, herinnert zich misschien nog de Duitse televisieserie Klaas Vaak (Das Sandmännchen), die jarenlang in onder
andere Nederland, Denemarken en Noorwegen is uitgezonden.
Horror Klaas
Maar zoals het vaak gaat met mythen en sagen, zijn er ook geheel andere versies van een verhaal in omloop. Klaas Vaak is niet alleen het brave kaboutertje dat hij lijkt: hij speelt ook een glansrijke rol als horror Klaas in het boek The Sandman van E. Hoffmann uit 1816. In dit verhaal herinnert een man zich de angstaanjagende Zandman, die zand in de ogen van kinderen strooit waarna deze uit hun oogkassen rollen. De Zandman verzamelt de ogen en voert ze vervolgens aan zijn eigen kinderen, met wie hij in een ijzeren nest op de maan woont. Een versie die niet geschikt is voor kinderen onder de… nou ja, voor kinderen!
